ഓട്ടിസം: ന്യൂറോ ഡൈവേഴ്സിറ്റിയിലെ വിപ്ലവം

പ്രൊഫ. ഡോ. എസ്സ്. കൃഷ്ണൻ

ഇന്ന് മസ്തിഷ്കമനശ്ശാസ്ത്ര മേഖലകൾ ഏറ്റവും കൂടുതൽ ചർച്ച ചെയ്യുന്ന വിഷയങ്ങളിലൊന്നാണ് ഓട്ടിസം സ്പെക്ട്രം ഡിസോർഡർ (ASD). ഈ അവസ്ഥയെ ഒരു രോഗമായോ വൈകല്യമായോ മാത്രം കാണാതെ, മസ്തിഷ്ക വൈവിധ്യത്തിന്റെ (ന്യൂറോ ഡൈവേഴ്സിറ്റിയുടെ) അവിഭാജ്യ ഘടകമായി ലോകം അംഗീകരിക്കുന്ന ഒരു നിർണായക ഘട്ടത്തിലാണ് നാം എത്തിനിൽക്കുന്നത്. ഓട്ടിസം എന്നത് സാമൂഹിക ഇടപെടലുകൾ, ആശയവിനിമയം, സംവേദനങ്ങൾ കൈകാര്യം ചെയ്യൽ എന്നിവയിൽ മസ്തിഷ്കം കാണിക്കുന്ന ഒരു വ്യതിരിക്ത സമീപനമാണ്. ലക്ഷണങ്ങളുടെ തീവ്രതയും പ്രകടനവും വ്യത്യസ്ത വ്യക്തികളിൽ വ്യത്യസ്തമായി കണ്ടുവരുന്നത് കൊണ്ടാണ് ഇതിനെ ഓട്ടിസം സ്പെക്ട്രം എന്ന് വിശേഷിപ്പിക്കുന്നത്. ഒരൊറ്റ ലേഖനത്തിൽ ഒതുക്കാനാവുന്നതല്ല ASD എന്ന പ്രതിഭാസത്തെ. അതിന്റെ പ്രാധാന്യത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ചിന്ത ഉണർത്താനായി മാത്രമാണ് ഈ ലേഖനം.

ഓട്ടിസം സാമൂഹിക നിർവചനം: DSM-5-TR-ൻ്റെ പരിണാമം

ഓട്ടിസത്തെക്കുറിച്ചുള്ള സമൂഹത്തിൻ്റെ കാഴ്ചപ്പാട് കഴിഞ്ഞ ഏതാനും പതിറ്റാണ്ടുകളിലായി ഏറെ വലിയ മാറ്റങ്ങൾക്ക് വിധേയമായിട്ടുണ്ട്. 2013-ൽ DSM-5 എന്ന മനോരോഗ വർഗ്ഗീകരണ രീതി നിലവിൽ വന്നതോടെ, മുമ്പ് നിലവിലുണ്ടായിരുന്ന ആസ്പർജേഴ്സ് സിൻഡ്രോം, പിഡിഡി-എൻഒഎസ് (PDD-NOS) തുടങ്ങിയ പ്രത്യേക വിഭാഗങ്ങളെല്ലാം ASD എന്ന ഒറ്റ കുടക്കീഴിലാക്കി. 2022-ലെ DSM-5-TR ഈ സമീപനം കൂടുതൽ ഉറപ്പിച്ചു.

DSM-5-TR, ഓട്ടിസം സ്പെക്ട്രം ഡിസോർഡറിനെ (ASD) നിർവചിക്കുമ്പോൾ, സാമൂഹിക ആശയവിനിമയത്തിൻ്റെ ഡൊമെയ്‌നിനുള്ളിൽ മൂന്ന് അവിഭാജ്യ ഘടകങ്ങൾ നിർബന്ധമാക്കുന്നു: സാമൂഹിക-വൈകാരികമായ പരസ്പര പ്രതികരണശേഷിയില്ലായ്മ (Socio-emotional reciprocity), ആശയവിനിമയത്തിനായി ഉപയോഗിക്കുന്ന അവാചിക പെരുമാറ്റങ്ങളിലെ കുറവ്, ബന്ധങ്ങൾ വളർത്തുന്നതിലും നിലനിർത്തുന്നതിലുമുള്ള വൈകല്യങ്ങൾ എന്നിവയാണവ. ഈ മാനദണ്ഡത്തിലെ പ്രധാന വെല്ലുവിളി, സാമൂഹിക നിയമങ്ങൾക്കനുരിച്ച് പെരുമാറ്റം മാറ്റിയെടുക്കാനുള്ള ബുദ്ധിമുട്ടാണ്. ഉദാഹരണത്തിന്, തൻ്റെ ഇഷ്ടവിഷയത്തിൽ അമിതമായി ശ്രദ്ധിക്കുന്ന ഒരു വ്യക്തി, സംഭാഷണത്തിൽ മറ്റേയാൾക്ക് താൽപ്പര്യമില്ലെന്ന് മനസ്സിലാക്കാതെ അത് തുടരുന്നത്. ഇത്, പലപ്പോഴും വൈകാരികമായ പരസ്പര പ്രതികരണശേഷിയില്ലായ്മയായി (Reciprocity) വ്യാഖ്യാനിക്കപ്പെടുന്നു.

ലോകാരോഗ്യ സംഘടനാ അന്താരാഷ്ട്ര തലത്തിൽ ASDയുടെ വ്യാപനം 0.76% ആണെന്നാണ് കണക്കാക്കുന്നത്. ചില പഠനങ്ങളിൽ ഇത് ഏകദേശം 3 ശതമാനം വരെ ഉയരുന്നുണ്ട്. 2014 മുതൽ 2016 വരെയുള്ള കണക്കെടുത്താൽ ASD യുടെ വ്യാപനത്തിൽ കാര്യമായ വർദ്ധനവ് ഉണ്ടായിട്ടില്ല എന്നാണ് പഠനങ്ങൾ കാണിക്കുന്നത്. സ്ത്രീകളെ അപേക്ഷിച്ച് പുരുഷന്മാരിലാണ് ASD കൂടുതലായി കണ്ടുവരുന്നത് (3:1 എന്ന അനുപാതത്തിൽ).

ASD യുടെ രോഗനിർണ്ണയ മാനദണ്ഡത്തിൽ സംവേദനാത്മക പ്രതികരണങ്ങളെ (Sensory responses) ഉൾപ്പെടുത്തിയത് ASD നിർവചനത്തിലെ ഒരു നാഴികക്കല്ലായിരുന്നു. ഒരു ലൈറ്റ് ഫിറ്റിംഗിൻ്റെ പാറ്റേണിൽ അമിതമായി ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിക്കുന്നതോ, ഭക്ഷണത്തിൻ്റെ ടെക്സ്ചറിനോട് അസഹിഷ്ണുത കാണിക്കുന്നതോ ആയ പെരുമാറ്റങ്ങൾ ഉണ്ടാകുന്നത് തലച്ചോറിലെ സംവേദന പ്രോസസ്സിംഗിൻ്റെ (Sensory Processing) വ്യതിയാനം മൂലമാണ്. ഇത് കേവലം 'മോശം സ്വഭാവം' എന്നതിലുപരി, ലോകത്തെ അവർ അനുഭവിക്കുന്ന രീതിയുടെ പ്രതിഫലനമാണ്.

രോഗനിർണയത്തിൻ്റെ നിർണായകമായ മറ്റൊരു ഭാഗമാണ് തീവ്രതയുടെ മാനദണ്ഡം. ഇത് വ്യക്തിക്ക് ആവശ്യമായ പിന്തുണയുടെ തോത് (Level 1, 2, 3) വ്യക്തമാക്കുന്നു. ഏറ്റവും കുറഞ്ഞ പിന്തുണ ആവശ്യമായ 'Level 1: പിന്തുണ ആവശ്യമാണ്' എന്ന വിഭാഗത്തിൽപ്പെട്ടവർക്ക് പോലും, സാമൂഹിക സാഹചര്യങ്ങളിലെ സങ്കീർണ്ണതകൾ കൈകാര്യം ചെയ്യാൻ കാര്യമായ ഊർജ്ജം ആവശ്യമായി വന്നേക്കാം. 'Level 2: കാര്യമായ പിന്തുണ ആവശ്യമാണ്' എന്ന വിഭാഗത്തിലുള്ളവർക്ക് സംഭാഷണങ്ങളിലും സാമൂഹിക പ്രതികരണശേഷിയിലും ശ്രദ്ധേയമായ കുറവുകൾ ഉണ്ടാകാം. ഏറ്റവും തീവ്രമായ 'Level 3: വളരെ കാര്യമായ പിന്തുണ ആവശ്യമാണ്' എന്ന വിഭാഗത്തിലുള്ളവർ വാചികമായോ അവാചികമായോ ഉള്ള ആശയവിനിമയത്തിലെ അതിരൂക്ഷമായ കുറവുകൾ കാരണം ദൈനംദിന ജീവിതത്തിൽ വലിയ ബുദ്ധിമുട്ടുകൾ നേരിടുന്നവരാണ്. ഈ ലെവലുകൾ രണ്ട് ഡൊമെയ്‌നുകളിലും പ്രത്യേകം രേഖപ്പെടുത്തുകയും, ഇവയിൽ ഏറ്റവും ഉയർന്ന ലെവൽ രോഗിയുടെ മൊത്തത്തിലുള്ള തീവ്രതയായി കണക്കാക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.

ന്യൂറോ സയൻസും ജനിതക രഹസ്യങ്ങളും

ഓട്ടിസത്തിൻ്റെ കാരണങ്ങളെക്കുറിച്ചുള്ള ശാസ്ത്രീയ അന്വേഷണം കൂടുതൽ സങ്കീർണ്ണമായ തലത്തിലേക്ക് കടന്നിരിക്കുന്നു. ഇന്ന്, 100-ൽ അധികം ജീനുകൾക്ക് ASD-യുമായി ബന്ധമുണ്ടെന്ന് കണ്ടെത്തിയിട്ടുണ്ട്. ഓട്ടിസം ഒരു പ്രത്യേക ജീനിൻ്റെ തകരാറല്ല, മറിച്ച് പല ജീനുകളുടെ കൂട്ടായ പ്രവർത്തനഫലമായാണ് ഉണ്ടാകുന്നത്. ചില ജീനുകൾ സിനാപ്സുകളുടെ (നാഡീകോശങ്ങൾ തമ്മിലുള്ള ബന്ധങ്ങൾ) രൂപീകരണത്തിലും പ്രവർത്തനത്തിലുമാണ് സ്വാധീനം ചെലുത്തുന്നത്. ജനിതകപരമായ സാധ്യത നിലനിൽക്കുന്ന വ്യക്തികളിൽ, പാരിസ്ഥിതിക ഘടകങ്ങൾ (ഉദാഹരണത്തിന്, ഗർഭസ്ഥ ശിശുവിന് ലഭിക്കുന്ന ഓക്സിജൻ്റെ കുറവ്, അമ്മയുടെ തീവ്രമായ രോഗാവസ്ഥകൾ) ഓട്ടിസത്തെ 'ട്രിഗർ' ചെയ്യുന്ന കാറ്റലിസ്റ്റുകളായി പ്രവർത്തിക്കുന്നു എന്ന് അനുമാനിക്കുന്നു. പ്രസവത്തിനു മുൻപും അതിന് ശേഷവുമുള്ള പാരിസ്ഥിതിക ഘടകങ്ങൾ ജനിതക സാധ്യത വർദ്ധിപ്പിക്കുന്നു എന്നുള്ള പഠനങ്ങൾക്ക് ഇന്ന് കൂടുതൽ പ്രാധാന്യമുണ്ട്. സോഡിയം വാൽപ്രോയേറ്റ് എന്ന അപസ്മാരചികിത്സയ്ക്ക് ഉപയോഗിക്കുന്ന മരുന്നുകൾ ഉൾപ്പെടെ ചില ഔഷധങ്ങൾ ASD യുടെ സാധ്യത വർദ്ധിപ്പിക്കുമെന്നുള്ള പഠനങ്ങൾക്ക് ഒപ്പം തന്നെ ഫോളിക് ആസിഡ് പോലെയുള്ള സപ്ലിമെന്റുകൾ ASD സാധ്യത കുറയ്ക്കുമെന്നും പഠനങ്ങളുണ്ട്.

ASDയെ മസ്തിഷ്കത്തിലെ ഒരു തകരാറായല്ല ആധുനിക പഠനങ്ങൾ കാണുന്നത്, മറിച്ച് വിവരങ്ങൾ കൈമാറ്റം ചെയ്യപ്പെടുന്ന രീതിയിലുള്ള ഒരു മസ്തിഷ്ക കോശ പരസ്പരബന്ധ വ്യതിയാനമായാണ് (neural connectivity). ന്യൂറൽ കണക്റ്റിവിറ്റി എന്നത് മസ്തിഷ്കത്തിൻ്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങൾ തമ്മിലുള്ള ബന്ധങ്ങളെയും വിവരങ്ങൾ കൈമാറ്റം ചെയ്യുന്നതിൻ്റെ കാര്യക്ഷമതയെയുമാണ് സൂചിപ്പിക്കുന്നത്. ഈ വിഷയത്തിലെ പഠനങ്ങൾ അനുസരിച്ച്, ഓട്ടിസമുള്ള വ്യക്തികളുടെ മസ്തിഷ്കത്തിൽ രണ്ട് തരത്തിലുള്ള അസന്തുലിതാവസ്ഥകൾ കാണപ്പെടുന്നു. ഒന്നാമതായി, മസ്തിഷ്കതത്തിൻ്റെ ചില പ്രത്യേക ഭാഗങ്ങളിലെ ന്യൂറൽ കണക്ഷനുകൾ സാധാരണയേക്കാൾ കൂടുതൽ ശക്തമോ അമിതമായി ബന്ധിപ്പിക്കപ്പെട്ടതോ ആയി കാണപ്പെടുന്നു. ഈ അമിതബന്ധം കാരണമാണ് ചില വ്യക്തികൾക്ക് സൂക്ഷ്മമായ വിവരങ്ങൾ കൈകാര്യം ചെയ്യുന്നതിലും പാറ്റേണുകൾ തിരിച്ചറിയുന്നതിലും ശ്രദ്ധേയമായ കഴിവുകൾ ഉണ്ടാകുന്നത്. എങ്കിലും, തലച്ചോറിൻ്റെ വിദൂരമായ വിവിധ പ്രവർത്തന നെറ്റ് വർക്കുകൾ തമ്മിലുള്ള ബന്ധങ്ങൾ സാധാരണയേക്കാൾ ദുർബലമോ, കുറഞ്ഞ കാര്യക്ഷമതയുള്ളതോ ആയി കാണപ്പെടുന്നു. ഈ വിദൂരബന്ധങ്ങളുടെ തകരാറുകളാണ് സങ്കീർണ്ണമായ കോഗ്നിറ്റീവ് പ്രവർത്തനങ്ങളിലും സാമൂഹിക ഇടപെടലുകളിലും ബുദ്ധിമുട്ടുകൾ ഉണ്ടാക്കുന്നത്. ഉദാഹരണത്തിന്, ഒരു സംഭാഷണത്തിലെ വാക്കുകൾ, മുഖഭാവങ്ങൾ, ശബ്ദത്തിൻ്റെ ടോൺ എന്നിവ ഒരേ സമയം സംയോജിപ്പിച്ച് ഒരാളുടെ വികാരം മനസ്സിലാക്കാനുള്ള കഴിവ് ഈ ദുർബലമായ കണക്റ്റിവിറ്റി കാരണം കുറയാനിടയുണ്ട്. ചുരുക്കത്തിൽ, ഓട്ടിസത്തിൽ, മസ്തിഷ്കത്തിലെ വിവര പ്രവാഹം അസന്തുലിതമായ രീതിയിൽ നടക്കുകയും, ഇത് ചില കാര്യങ്ങളിൽ ശ്രദ്ധേയമായ കഴിവുകളും മറ്റ് ചില കാര്യങ്ങളിൽ (പ്രത്യേകിച്ച് സാമൂഹിക സങ്കീർണ്ണതകളിൽ) വെല്ലുവിളികളും ഉണ്ടാക്കാൻ കാരണമാകുകയും ചെയ്യുന്നു.

ഓട്ടിസത്തിന് വ്യക്തിഗതമായ തെറാപ്പിയുടെ ആവശ്യകത

നേരത്തേ കണ്ടുപിടിക്കുന്നതും നേരത്തേ തന്നെ യുക്തമായ ഇടപെടലുകൾ നല്കുന്നതുമാണ് ASDയ്ക്കുള്ള ശരിയായ ചികിത്സാ രീതി. ഓട്ടിസം സ്പെക്ട്രം എന്ന രോഗാവസ്ഥ കണ്ടുപിടിക്കപ്പെടുന്ന ഓരോ വ്യക്തിക്കും ഒരേ ചികിത്സ നൽകുന്നത് ഉചിതമല്ല. ചികിത്സാ മാഗ്ഗരേഖകൾ എപ്പോഴും വസ്തുനിഷ്ഠമായ തെളിവുകളെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ളതും, അതീവ വ്യക്തിഗതമാക്കിയതും ആയിരിക്കണം.

അപ്പ്ളൈഡ് ബിഹേവിയർ അനാലിസിസ് (Applied Behavior Analysis, ABA) എന്ന ചികിത്സാ രീതി ശാസ്ത്രീയമായി അംഗീകരിക്കപ്പെട്ടതാണ്. ശിക്ഷാപരമായ രീതികൾ ഒഴിവാക്കി, ആശയവിനിമയത്തിനും പ്രചോദനാത്മകതയ്ക്കും പ്രാധാന്യം നൽകുന്ന ആധുനിക ABA സമീപനം ഇന്ന് ലോകമെമ്പാടും പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കപ്പെടുന്ന ഒന്നാണ്. ഓട്ടിസം ചികിത്സ ഒരു വ്യക്തിക്ക് മാത്രമായി ചെയ്യാൻ കഴിയില്ല. സ്പീച്ച് തെറാപ്പിസ്റ്റ്, ഒക്യുപേഷണൽ തെറാപ്പിസ്റ്റ്, സൈക്കോളജിസ്റ്റ്, സ്പെഷ്യൽ എഡ്യൂക്കേറ്റർ, കൂടാതെ ന്യൂറോളജിസ്റ്റ്, സൈക്യാട്രിസ്റ്റ് എന്നിവരടങ്ങുന്ന ഒരു മൾട്ടി-ഡിസിപ്ലിനറി ടീമിൻ്റെ ഏകോപനം അത്യന്താപേക്ഷിതമാണ്.

ഓട്ടിസമുള്ളവരിൽ 70 ശതമാനം പേരിലും ഉത്കണ്ഠ, ഹൈപ്പറാക്ടിവിറ്റി, വിഷാദം തുടങ്ങിയ മറ്റ് ന്യൂറോ സൈക്യാട്രിക് അവസ്ഥകൾ കാണപ്പെടുന്നു. ഇത്തരം സഹവർത്തിത്വ രോഗാവസ്ഥകൾ ചികിത്സിക്കുമ്പോൾ, വ്യക്തിയുടെ ദൈനംദിന ജീവിതനിലവാരം വലിയ അളവിൽ മെച്ചപ്പെടുന്നു. ഇത്തരം അവസ്ഥകൾ ചികിത്സിക്കാൻ മനോരോഗ ചികിത്സകർ ഔഷധങ്ങളും ഉപയോഗിക്കാറുണ്ട്. ഓട്ടിസം എന്നാൽ മരുന്നുകളിലൂടെയോ അക്യൂപ്രഷർ പോലെയുള്ള ചികിത്സാരീതികളിലൂടെയോ മാറ്റിയിയെടുക്കാൻ സാധിക്കും എന്ന തെറ്റിദ്ധാരണയും മാറേണ്ടതുണ്ട്.

ഓട്ടിസം കേരളത്തിൽ: വെല്ലുവിളികളും സാമൂഹിക ഉൾക്കൊള്ളലും

വലിയ ഒരളവ് വരെ നാം സാമൂഹ്യമായ ഘടനകളിലേക്ക് രോഗാവസ്ഥകളെ ഉൾക്കൊള്ളാറുണ്ട്. സാമൂഹികമായ ഉൾക്കൊള്ളലിലും ആരോഗ്യരംഗത്തും മുന്നിട്ട് നിൽക്കുന്ന കേരളത്തെ പോലെയുള്ള സംസ്ഥാനങ്ങളിൽ പോലും ഓട്ടിസവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട് നിരവധി വെല്ലുവിളികൾ നിലനിൽക്കുന്നു. നഗരകേന്ദ്രങ്ങളിൽ അവബോധം വർദ്ധിക്കുമ്പോഴും ഗ്രാമപ്രദേശങ്ങളിൽ ഓട്ടിസത്തെ ഇപ്പോഴും ഒരു വൈകല്യമായി മാത്രമാണ് കാണുന്നത്. "ഈ കുട്ടിക്ക് എപ്പോഴും ദേഷ്യമാണ്" എന്ന ലളിതവൽക്കരണം ഒഴിവാക്കി, "ഈ കുട്ടിക്ക് തൻ്റെ സംവേദനപരമായ ഓവർലോഡ് വാക്കുകളിലൂടെ പ്രകടിപ്പിക്കാൻ കഴിയുന്നില്ല" എന്ന ഉൾക്കാഴ്ചയിലേക്ക് സമൂഹം മാറേണ്ടതുണ്ട്.

സംയോജിത വിദ്യാഭ്യാസം പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുന്നുണ്ടെങ്കിലും, സാധാരണ ക്ലാസ് മുറികളിലെ അധ്യാപകർക്ക് ASD ഉള്ള കുട്ടികളെ കൈകാര്യം ചെയ്യാനുള്ള പ്രത്യേക പരിശീലനം ലഭിച്ചിട്ടില്ല. വ്യക്തിഗത വിദ്യാഭ്യാസ പദ്ധതികൾ കാര്യക്ഷമമായി നടപ്പിലാക്കാനുള്ള സംവിധാനങ്ങളുടെ കുറവ് പ്രകടമാണ്.

ഓട്ടിസമുള്ളവർക്ക് 18 വയസ്സ് പൂർത്തിയാകുന്നതോടെ ഉണ്ടാകുന്ന 'ട്രാൻസിഷൻ ക്രൈസിസ്' കേരളത്തിൽ ഒരു വലിയ സാമൂഹിക പ്രശ്നമായി വളരുന്നുണ്ട്. സ്കൂൾ വിദ്യാഭ്യാസം അവസാനിച്ച ശേഷം, തൊഴിലധിഷ്ഠിത പരിശീലന കേന്ദ്രങ്ങളുടെയും പിന്തുണയുള്ള ജോലിക്ക് അവസരം നൽകുന്ന സ്ഥാപനങ്ങളുടെയും അഭാവം ഒരു ചോദ്യചിഹ്നമാണ്.

ഓട്ടിസത്തെക്കുറിച്ചുള്ള സംഭാഷണങ്ങൾ ന്യൂറോ ഡൈവേഴ്സിറ്റി എന്ന തലക്കെട്ടിലേക്ക് ഉയർത്തേണ്ട സമയം അതിക്രമിച്ചിരിക്കുന്നു. ഓട്ടിസമുള്ള വ്യക്തികൾക്ക് സാമൂഹിക-സാങ്കേതിക മേഖലകളിൽ അസാധാരണമായ ശ്രദ്ധയും കഴിവുകളും ഉണ്ടാകാം. ഉദാഹരണത്തിന്, വിവരങ്ങൾ ചിട്ടയായി ഓർമ്മിക്കാനുള്ള ശേഷി, പാറ്റേണുകൾ തിരിച്ചറിയാനുള്ള കഴിവ് എന്നിവ. ഈ കഴിവുകളെ അംഗീകരിക്കുകയും അവർക്ക് അനുയോജ്യമായ തൊഴിൽ അന്തരീക്ഷം സൃഷ്ടിക്കുകയും ചെയ്യുമ്പോൾ, ഓട്ടിസം ഒരു സാമൂഹിക ഭാരമാവാതെ, മനുഷ്യൻ്റെ വൈവിധ്യത്തിൻ്റെ മുതൽക്കൂട്ടായി മാറും.

ആത്യന്തികമായി, ഓട്ടിസം എന്നത് ഒരു വ്യക്തി തൻ്റെ ലോകത്തെ എങ്ങനെ അനുഭവിക്കുന്നു എന്നതിനെക്കുറിച്ചാണ്. അവരെ മാറ്റുന്നതിനേക്കാൾ, അവരുടെ ലോകത്തെ ഉൾക്കൊള്ളാൻ നമ്മൾ എത്രത്തോളം സജ്ജരാണ് എന്നതാണ് ആധുനിക സമൂഹത്തിന് മുന്നിലെ വെല്ലുവിളി.

For further reading:

Silberman S. NeuroTribes: The Legacy of Autism and How to Think Smarter About People Who Think Differently. New York, NY: Avery; 2015.

Higashida N. The Reason I Jump: One Boy's Voice from the Silence of Autism. Mitchell D, Yoshida K, translators. New York, NY: Random House; 2013.

പ്രൊഫ. ഡോ. എസ്സ്. കൃഷ്ണൻ,

മനോരോഗ ചികിത്സാ വിഭാഗം മേധാവി.

ഗവണ്മെന്റ് മെഡിക്കൽ കോളേജ്, തിരുവനന്തപുരം